Diyabetli çoçukların bakımı ve beslenme önerileri

Diyabetli bireylerde beslenme tedavisi diyabetin kontrol ve yönetiminde temeldir. Diyabetlilerin bakımı; beslenme tedavisi, fiziksel aktivite ve doğru dozda ilaç tedavisi arasındaki dengenin sürdürülmesini içerir. Önerilen beslenme programının izlenmesi diyabetin kontrolünde çok önemlidir. Beslenme önerisi en basit şekilde “şeker ilavesiz ” olabilir veya karbonhidrat, protein, yağ, kalori, sodyum ve diğer besinlerin özel miktarlarını içerebilir. Dikkatli beslenme yönetimi ile diyabetli bazı bireylerde ilaç gereksiniminin azaltılması olasıdır.

Her diyabetli bireyin yemek alışkanlığının ve tercihlerinin kapsamlı bir değerlendirmesinin yapılması, bireyin beslenme programının düzenlenmesi için gerekli olan bilgiyi sağlayacaktır. Beslenme programını geliştirmek ve izlemek için en uygun kaynak kişi diyetisyendir. Diyetisyenler diyabetli bireye uygun, gerçekçi ve yeterli olan öğün planını içeren beslenme programı hazırlarlar.

Çocukların diyabet (şeker hastalığı) ile yaşamaya alışması nasıl sağlanır?

Amaç: Çocuk ve erişkinlerde diyabet yönteminde beslenme tedavisinin önemi hakkında ebeveynlerin gereksinimi olan temel bilgiyi sağlamaktır.

Hedef: A. Besin alımının kan glikoz düzeyi ve metabolik kontrol üzerindeki etkilerini tanımlayabilmeli
B. Beslenme tedavisinde çok önemli iki amaç olduğunu (kan glikoz düzeyini ve vücut tartısını normal sınırlar arasında tutmak) bilmeli,
C. Yiyecek seçimi yapılmadan önce gıda paketinin üzerindeki etiketi okumanın önemini kavramalı,
D. İnsülin uygulaması ve aktivite düzeyine göre; öğün sayısı, saatleri ve besin içeriğini düzenleyebilmek,
E. Uzun dönemde gelişebilecek komplikasyonlarm önlenebilmesi veya geciktirilmesinin beslenme tedavisi ile mümkün olabildiğini kavramak,
F. Her diyabetli bireyin kendine özgü gereksinimleri olduğu ve farklı özellikler gösterebileceğini bilmeli.

Besin Alımı

Çoğu yiyecekler karbonhidrat, protein ve yağların bir karışımından oluşur. Besin alımı hem yiyecek hem de içecekler diyabetin yönetiminde yaşamsal faktörlerdir. Alınan besinler kan glikoz düzeyini yükseltir. Sindirim sırasında yiyecekler glikoz ve diğer besinlere parçalanır. Glikoz vücudun bütün bölümlerine kan yolu ile taşınır ve enerji sağlar. Kan glikozu beden fonksiyonlarını sağlamak için gereklidir.

Reçel, jöle, bal, pekmez, lokum ve şeker gibi basit karbonhidratlardaki glikoz, meyve, sebze, ekmek ve hububat ürünleri gibi kompleks karbonhidratlardaki glikozdan daha hızlı olarak kan glikoz düzeyini yükseltir. Yiyeceklerin kan glikozunu yükseltme değerleri (glisemik indeks) birbirinden faklıdır. Glisemik indeksi düşük yiyeceklerin tüketimi daha düşük kan glikoz yanıtı oluşturur. Bu nedenle diyabetli bireylere beyaz ekmek, patates, pilav ve muz gibi glisemik indeksi yüksek yiyeceklerin yerine kepekli ekmek, bulgur, kırmızı mercimek, elma, armut gibi glisemik indeksi düşük yiyecekleri tercih etmesi önerilir.

Posa (lif) bitkisel gıdaların sindirim enzimleri ile sindirilemeyen kısımlarıdır. Suda çözünür. Posa mide boşalmasını geciktirdiği için doygunluk hissi verir. Glikoz ve insülin düzeylerinin kontrolünü sağlar. Suda çözünmez, yiyeceklerin barsak kanalından geçişini hızlandırır. Laksatif etkisi vardır. Günde 20 – 40 g posa (buğday kepeği, sebze, meyve, kuru baklagil gibi) alınmalıdır.

Et ve yağlardaki glikozun kan glikozunu yükseltmeleri daha uzun sürer. Çünkü bu yiyeceklerin sindirimi ya da parçalanması daha uzundur.

Sindirim süresince glikoz, kan dolaşımına girmeye başladığında, pankreas insulini kan dolaşımına salgılar. İnsulinin yardımı ile vücut glikozu enerji için kullanılır.

Her diyabetli bireyin besin alımı tam ve doğru olarak kaydedilmelidir. Beslenme programında önerilenden daha az ya da daha fazla miktarda yediği görülürse , ilaç tedavisi ya da bakım planında değişiklikler yapılabilir. Gerekli durumlarda diyetisyen ve hekim ile görüşülmelidir.

Beslenme Tedavisinin Amaçları

İstenen vücut tartısını sağlamak ve sürdürmektir

Diyabetli bireyler için doğru enerji gereksinimini karşılayan öğün planı yaşamsal önem taşır. Böylece istenen tartıya ulaşır ve istenen tartı sürdürülebilir. Besinlerle alınan fazla eneri vücutta yağ olarak depolanır ve obezite ile sonuçlanır. Obez kişilerde, insülin vücutta etkili olarak kullanılamaz. Vücut “insüline dirençli ” olarak tanımlanır.

Tip 1 diyabetli çocuklarda kalp hastalığı erken evrede saptanabilir

Birey gereksinimi olan enerji miktarına göre yemek yediği sürece istenen tartıya ulaşır ve sürdürür. Fazla kilolu olan bireyin diyabeti çok daha güçlükle kontrol edilir ve çok daha fazla kalp hastalığı, yüksek kan basıncı ve kronik hastalıklara yakalanma riski vardır.

Diyabetli bireylerin yeterli ve dengeli beslenmelerini sağlamaktır.

Günlük enerjinin % 10 – 20’si proteinlerden (nefropati başlaması durumunda 0.7 g/kg), % 50 – 60’ı karbonhidratlardan, 2 yaşın üstündeki her bireyin % 30 veya daha azı yağlardan (< %10 doymuş, < % 10 çoklu doymamış, % 10-15 tekli doymamış yağ oranında) alınmalıdır. Günlük alınan kolesterol 200mg/gün’den az olmalıdır.

Bireyin gereksinimlerini karşılamaktır.

Bireyin alacağı kalori miktarı yiyeceklerdeki kalorinin vücutta kullanımına, yaşa, cinsiyete, boya, kiloya, aktivite düzeyine ve özel gereksinimlerine göre değişir. Diyabetli bireylerin günlük enerji gereksinimlerinin hesaplanması, diyetisyenler tarafından yapılır.

Diyabetli bireyin öğün planı çeşitli yiyecekleri içermelidir.

Özel diyabetik ya da diyetetik yiyeceklerin alınması gerekli değildir. Her diyabetlinin yiyecek tercihi belirlenir ve menüye mümkün olduğu kadar sevdiği yiyecekler alınır. Bireyselleştirilen öğün planı çok daha fazla doyum sağlar. Yiyecekler için “iyi” ve “kötü” kavramları kullanılmamalıdır. Çoğu yiyecekler uygun planlama varsa ve porsiyon miktarı kontrol ediliyorsa beslenme programında yer alabilir. Diyabetli bireyler için yiyecekler yoktur. Özel istekler olduğunda diyetisyenle görüşülmelidir.

Öğün Planı

Yiyeceklerin porsiyonları kontrol edilir.

Diyabetli bireyler için yiyecek miktarı öğün planının en önemli kısmıdır. Önerilen beslenme programı bireye verilen çeşitli yiyeceklerin porsiyon miktarını açıklar. Bazı yiyecekler verilmeden önce ölçülmelidir. Çoğu yiyecekler ise pişirildikten sonra ölçülmelidir. Rehber olarak bir porsiyon miktarı 1/2 fincan ya da küçük bir yiyecek parçasıdır. Aile üyelerinin ve diğer yakınlarının yiyeceklerin uygun seçimi kadar porsiyon miktarını da doğru olarak öğrenmeleri önemlidir.

Ana ve ara öğünlerin uygun zaman dilimleri içinde ve hergün yaklaşık aynı saatte olması önemlidir.

Beslenme programı diyabetli bireyin gereksinimi olan günlük ana ve ara öğün zamanlarını içermelidir. Ana ve ara öğünlerin düzenli olması, gün boyunca kan glikoz düzeyinin kontrol altına alınmasını sağlayacaktır. Günlük besinlerin üç ana (sabah, öğle, akşam) ve üç ara (kuşluk, ikindi, yatmadan önce) öğünde alınması önerilmektedir. Diyabetik ilaçların etkisi en yüksek olduğu zaman yiyeceklerle alman glikoz kan dolaşımında olmalıdır. İlaçların dozu ve tipi her diyabetli bireyin beslenme programındaki ana ve ara öğünlerin nasıl planlanacağını tayin eder.

Diyabet hastaları nelere dikkat etmeli?

Önerilen ilaçlar değiştirildiğinde, diyetisyenle görüşülerek gerekiyorsa öğün planı da değiştirilir. Genel kural olarak diyabetleri için ilaç alan bireylerin, uyanık oldukları zamanlarda yemek yemedikleri süre 5 saatten daha uzun olmamalıdır.

Doymuş yağ alımı azaltılır.

Diyabetli bireyler, en önemli ölüm nedenlerinden olan kalp ve dolaşım sistemi hastalıkları yönünden yüksek risk taşırlar. Yenen yiyecekler fazla yağlı (özellikle doymuş yağ) olursa ortaya çıkma olasılığı artar. Bu yiyecekler arterlerde yağ plakalarının birikmesine (ateroskleroz) ve diğer sorunlara neden olur. Bu nedenle doymuş yağ oranı yüksek olan hayvansal ürünler sınırlandırılmalıdır. Doymuş yağ ve kolesterolden zengin olan et, süt, yoğurt, peynir, yumurta gibi yiyecekler belirli bir miktarda tüketilmelidir.

Sodyum alımı sınırlandırılır.

Her bir bireyin sodyum alımını sınırlandırması (2400-3000mg/gün) desteklenir. Bu özellikle diyabetli bireylerde çok daha önemlidir. Çünkü alman sodyum miktarı ile yüksek kan basıncı gelişme riski artar. Beslenmede ilk sodyum kaynağı sofra tuzudur. Diyabetli bireylerin sofra tuzu kullanımını azaltması desteklenmelidir.

Diyabetliler nasıl egzersiz yapmalı, nelere dikkat etmeli

Sodyumu yüksek olan (patates cipsi, işlenmiş etler, peynir, gevrek, hardal, salamuralar, “fast food, vb.) yiyeceklerden sakınmalıdır. Hiç tuz ilave etmeksizin yiyeceklerin lezzetinden hoşlanmayı öğrenebilirler. Baharatlar, yemeğe tat veren bitkiler, limon suyu ya da sirke kullanımı, tuz yerine yiyeceklerin lezzetini arttırmak için diğer bir yoldur.

Doğru Yiyecek Seçimi

Yiyecek paketleri üzerindeki etiketler okunur. Diyabetli birey ve ailesi yiyecek paketlerinin etiketlerini okumayı öğrenmelidirler. Böylece kendileri için doğru yiyeceği seçebilirler. Bir yiyecek paketindeki karışım miktarı etiketinde listelenmiştir. Bu listenin ilk sırasında karışımdaki en fazla olan miktar, listenin sonunda ise yiyecekteki en az olan miktar yer alır. Eğer “şeker” ya da diğer şeker içeren kelimeler karışım listesinin başlarındaysa, ürün fazla şekerlidir. Diğer şeker içeren kelimeler sakkaroz, melas, bal, glikoz ya da pekmez olabilir. Şekeri yüksek olan yiyeceklerin alımı sınırlandırılmalıdır.

Şeker yerine yapay tatlandırıcı ürünler kullanılabilir. Yaygın kullanılan yapay tatlandırıcılar aspartam, sakkarin, asesülfam potasyum ve sükralozdur. Günlük kabul edilebilen dozlarda (sakkarin 2,5 mg/kg, aspartam 40 mg/kg, asesülfam potasyum 15 mg/kg, sukraloz 15 mg/kg) kullanılmalıdır. Diyet ürünleri (diyet çikolata, pasta vb.) yeterli ve dengeli beslenmeye katkıda bulunabilecek ürünler olmaması ve diyet olmayan benzerlerine oranla daha fazla yağ içermeleri nedeniyle önerilmemektedir.

Diyabet hastaları için diş ve ağız bakım önerileri

Karbonhidratlar yaklaşık olarak “10 -15 g karbonhidrat değişim” miktarı olarak ölçülür. Bununla İlgili seçenekler aşağıda örneklenmiştir.

100 – 150 ml soda
100 – 150 ml portakal ya da greyfurt suyu
75 – 100 ml üzüm suyu
200 – 300 ml yağsız ya da az yağlı süt 1 dilim ekmek
2 galeta
1 porsiyon meyve
6 – 8 tuzlu kraker
1/2 fincan dondurma
1/3 fincan jöle
3 çay kaşığı şeker eritilmiş bir bardak su

Besin gruplarını; et, süt, yağ, sebze, meyve, unlu ve nişastalı yiyecekler oluşturur.

Kendinizi Kontrol Ediniz
1. Sindirilen yiyecekler çeşitlerine göre kan glikoz düzeyini nasıl etkiler?
2. Diyabetli bireylerin beslenme programında doymuş yağ miktarının azaltılması niçin önemlidir?
3. İlaç kullanan diyabetli bireyler en fazla kaç saat yemek yemeyi geçiktirebilirler?
4. Yeterli ve dengeli beslenme için günlük alınması gereken protein, karbonhidrat ve yağ oranı ne olmalıdır?
5. Diyabetli bireyler ile sağlıklı bireylerin beslenmesini karşılaştırın.
6. Glisemik indeksi düşük olan besinler hangileridir?
7. Alkol alınacağı zaman nelere dikkat edilmelidir?

Diyabet hastaları için bilimsel beslenme önerileri ve uyarılar

KAYNAKLAR
1. Akalın, S., Arslan, M., Başkal, N. Ve ark: Diabètes Mellitus 2000, Ed: C. Yılmaz, T. Yılmaz, Ş. İmamoğlu, Gri Tasarım, Isanbul, 2000.
2. Akalın, S., Arslan, M., Başkal, N. Ve ark: Diyabet ve Siz. Ed: Ş. İmamoğlu, S. Akalın, T. Yılmaz, Eskort İletişim A.Ş., İstanbul, 2001.
3. Alphan, E.: Yapay tatlandırıcılar, Diyabette Diyetisyenin Rolü, Diyabet Diyetisyen-liği Diyabette Beslenme Tedavisi, Gri Tasarım, İstanbul, 2000. s.101-14.
4. American Diabètes Association: Life With Diabètes (Core Outlines), Ed: D.B.Kelley University of Michigan. Diabètes Research and Training Center,1997.
5. American Diabètes Education: A Core Curriculum of Diabètes Education, 1996.
6. Baysal, A. ve ark.: Diyet El Kitabı. Hatiboglu Yayınevi, Ankara, 1999, s.24-39.
7. Diabètes Education Study Group: DESG Eğitim Notları, Servier, İstanbul, 1997.
8. Diyabet Bakım İlkeleri Tip 1,2 Diabètes Mellitus Masaüstü Rehberi, Uluslararası Di¬yabet Federasyonu Avrupa Bölgesi, Çev. Ed:T. Yılmaz ve ark., 1998-1999.
9. Erdinç, E.: Tip 2 Diabètes Mellitus’ta medikal nutrisyon prensipleri, Türk Diyabet Yıllığı 1999-2000, s.l75-79.
10. Frazier, N.L., Parker, M.S., Vincent, P.A: Diabètes Resource Manual for Nursing Per¬sonnel in Long-Term Care Facilities. East Caroline University, 1995.
11. Funnell, M.M.: A Care Curriculum For Diabètes Education. Port City Press, Inc., Chicago, 1998.
12. Garibağaoğlu, M.: Tip 1 diyabetli çocuk ve adolesanların beslenmesi, Diyabet Di-yetisyenliği Diyabette Beslenme Tedavisi, Gri Tasarım, İstanbul, 2000, s.7-14.
13. Hanas, R.: Insulin Dépendent Diabètes in Children, Adolescent and Adults. Pub-lished by Piara HB, Sweden, 1998.
14. Hasbay, A.: Diyabet ve egzersiz, Diyabet Diyetisyenliği Diyabette Beslenme Tedavi¬si , Gri Tasarım, İstanbul, 2000, s.89
15. International Diabètes Center, Staged Diabètes Managment, Çev: A, Ömer, Aşama¬lı Diyabet Tedavisi, Bilişim Matbaacılık A.Ş., İstanbul, 1995.
16. Kandemir, N.: Tip 1 Diabètes Mellitus’un uzun süreli takibi, Katkı Pediatri Dergisi, 1999; 20 (5): 604-14.
17. Kaya, A.: Tip 1 diyabetik hastalarda diyet ve egzersiz prensipleri, Türk Diyabet Yıl¬lığı 1999-2000, s.143-55.
18. Korugan, Ü., İmamoğlu, Ş., Yılmaz,T., Hatun, Ş., Özer, E.: Eczacılar İçin Güncel Bil¬giler Işığında Diyabet. Masaüstü Yayıncılık, İstanbul, 1999.
19. Kutlu, M.:Diabetes Mellitus Tedavisinde Yenilikler. Çağ Tıp Merkezi Kültür Hizmet¬leri, Ankara, 1996.
20. Özalp, 1., Yurdakök, M., Coşkun, T.: Pediatride Gelişmeler. Sinem Ofset, Ankara, 1999.
21. Özer, E.: Diyabet tedavisinde diyabet diyetisyenliğinin rolü, Diyabet Diyetisyenli-ği Diyabette Beslenme Tedavisi, Gri Tasarım, İstanbul, 2000. s.48-62.
22. Schulte, E., Price, D.L., James, S.R.: Pediatric Nursing. W.B. Sounders Company Philadelphia, 1997.
23. Silink, M.: Çocukluk ve Ergenlik Döneminde Tip 1 Diyabet El Kitabı, Çev. Ed.: Y.Dündar, Ş, Hatun, MedicoGraphics Ajans ve Matbaacılık Hizmetleri, Ankara, 1997.
24. Yıldız, E.A.: Tip 2 diyabette beslenme tedavisi. Diyabet Diyetisyenliği Diyabette Beslenme Tedavisi, Gri Tasarım, İstanbul, 2000, s.27-36.